VOORBLAD - INLEIDING - 1400-1700 - 1700-1900 - ERFGOED - PERSOONLIJK - WEBLINKS
Erfgoed | Pelgrimvaderskerk terug naar het erfgoed-overzicht    

Oude- of Pelgrimvaderskerk, Aelbrechtskolk 20


Wie vanuit het centrum langs de Coolhaven naar Delfshaven loopt zal kunnen zien hoe de een oude kerk met een houten klokketoren nog steeds het beeld aan de horizon bepaalt van dit unieke stukje Rotterdam.

Historisch Delfshaven vanaf de Coolhaven

In 1417 stond op dezelfde plek en op dezelfde muren de Sint Antonyskapel. Deze kreeg een apart “Clockhuijs”. Tussen het klokhuis, met een luidklok uit 1464, en de kapel stonden destijds twee kleine gebouwtjes. In de loop der eeuwen groeide uit dit gebedshuis via een aantal verbouwingen uit tot de huidige Pelgrimvaderskerk. Tot halverwege de vorige eeuw was "Oude Kerk" nog de meest gebruikte benaming.


Uit het boek "Beschrijving en geschiedenis van Delfshaven, benevens van Schoonderloo en Slot Spange" van F.J. Kleijn, uitgegeven door Joh. L. van der Pauwert in 1873:

"Hertog Willem van Beijeren gaf zijne toestemming, verklarende in een brief, geteekend en bezegeld in
den Haag, den 28sten Augustus 1416, dat Hij voor zich en Zijne nakomelingen, veroorloofde en consenteerde, dat de stad Delft uit eigen erve en goederen mogt vestigen, inrichten en beschenken eene eeuwige Kapel op de Nieuwe haven ter Eere Gods, zijne gezegende Moeder Maria en de heilige St. Anthonij, de ordonnantiën, stichting en voorschriften geheel aan de Stad Delft overlatende ten eewigen dagen, zonder eenig recht voor zich of zijne nakomelingen".


Hij beschrijft verder dat de Kapel in 1417 gereed was en dat Philips Jan Willemszoon door de Bisschop van Utrecht tot kapelaan werd benoemd. (met dank aan dhr. S.E. Hoek, vriend van de Oude- of Pelgrimvaderskerk)


Lees meer over de bouwgeschiedenis van deze kerk


Meer dan anderhalve eeuw bleef het kerkje in rooms-katholieke handen, tot in 1572 de beeldenstorm ook de St. Anthonyskapel bereikte. De reformatorische denkbeelden van Luther en Calvijn wonnen meer en meer terrein. Na het vertrek van de Spaanse troepen uit Delfshaven koos de Delftse overheid openlijk partij voor de hervormde leer en werd de oude St.-Anthoniuskapel aan de hervormden toegewezen. Op 29 september 1574 werd de eerste predikant, Ds. Cornelis Christiaanszoon, aangesteld in de nieuw gevormde Nederlands

Hervormde Kerk. De voorgevel van de huidige kerk dateert uit 1761. In dat jaar werd de gevel gerestaureerd in de zogeheten régencestijl: régence was een stijl in de Franse kunst tussen de stijl van Lodewijk de 14e en de rococo. Het middenschip en transept werden bij die gelegenheid drie en een halve meter verhoogd teneinde de kerkgangers meer lucht te geven. In de winter werden er veel voetenstoven gebruikt en dat leidde onder het lage dak regelmatig tot flauwvallende gelovigen.

Boven de vernieuwde voorgevel bouwde men het houten torentje. De windwijzer stelt een gekroonde haring voor. De Pelgrimvaders-kerk is een laat-gotische kruiskerk met driebeukig middenschip.

Aan de voorgevel van de kerk is een bronzen plaat te zien met daarop in het Nederlands en Engels de vermelding dat op 1 augustus 1620 de Pilgrimfathers uit Delfshaven vertrokken voor hun reis naar Amerika. De Pilgrimfathers waren een afgesplitste groep engelse puriteinen die hier in Delfshaven de laatste nacht hebben doorgebracht en gezamenlijk in gebed gingen alvorens de gevaarlijke oversteek naar Amerika te wagen. Een gebeurtenis die Delfshaven en ook de "Pilgrimfathers Church" internale bekendheid heeft bezorgd.

In de kerk is een gebrandschilderd raam te bewonderen met de “speedwell”, gedateerd 22 juli 1620. Dit betekent niet dat er twee groepen pelgrims zijn vertrokken naar Amerika. De verschillende data houden verband met het gebruik van de Juliaanse kalender (Julius Caesar) en de Gregoriaanse kalender (Paus Gregorius XIII). Deze laatste is ingevoerd in 1582 en wordt nu nog steeds gebruikt.


Pelgrimvaders
Delfshaven geniet internationale bekendheid door de Pilgrim Fathers (Pelgrimvaders). Deze groep afgescheiden protestanten (die zels de puriteinen niet gelovig genoeg achtten) was in 1607-1608 onder leiding van John Robinson en William Brewster uit Engeland gevlucht waar zij, volgens eigen zeggen )*, vervolgd werden door de Anglicaanse kerk die onder het gezag stond van de kroon.

Zij vertrokken uit hun woonplaats Scrooby in Nottinghamshire naar Amsterdam, om zich vervolgens in Leiden te vestigen. Ze konden weliswaar in vrijheid hun godsdienst uitoefenen, maar als vreemdelingen waren ze niet vrij om elk beroep uit te oefenen en stonden onderaan de maatschappelijke ladder. Ze spraken en schreven uitsluitend Engels en bewogen zich nauwelijks buiten hun eigen gemeenschap.
Nadat de financiële reserves opraakten verkeerde een deel van hen in armoedige omstandigheden. In 1620 besloot men naar Amerika te vertrekken. Dertig leden van de Leidse groep vertrokken onder leiding van William Bradford op 22 juli met het schip Speedwell uit Delfshaven naar hun tussenstop in Engeland. Op -of aan- de Delfshavense kade nabij de St. Anthoniskapel (die vermoedelijk na 1574 door de protestante gemeente gewoon de Kerk werd genoemd) hebben zij een gebedsdienst gehouden om Gods zegen te vragen voor de reis. Vermoedelijk niet in de kerk zelf, want ze waren tenslotte van een "ander geloof".

De Pilgrims voegden zich in Engeland bij een andere groep gelovigen en andere reizigers (strangers) en vertrokken op 5 augustus 1620 met de Speedwell en de Mayflower vanuit Southampton richting Virginia. De in Holland gekochte Speedwell bleek echter verre van zeewaardig. Ze keerden terug naar de haven, waar de Speedwell niet te repareren bleek. Op 6 september vertrokken de Puriteinen gezamenlijk op de Mayflower naar Noord-Amerika,.

Vertrek van de puriteinen uit de Haven van Delft (Delfshaven) om zich bij de Mayflower te voegen in 1620.
Adam van Breen (Amsterdam, 1585 - Noorwegen, na 1642)  -  H. Terry-Engell Gallery, London


Op 21 november 1620, nog aan boord van het schip, sloten zij een onderling verdrag, het "Mayflower Compact", om hun toekomstige bestuur te regelen. Dat wordt wel beschouwd als de eerste democratische staatsregeling en grondslag van Amerikaanse vrijheden. De Pelgrimvaders waren in beginsel inderdaad dragers van het idee van de rechten van de vrije mens, maar het verdrag betrof het vestigen van een gezag van godsdienstige en daarmee niet van zuiver democratische aard.

De aankomst was op 22 december 1620. Met het stichten van hun kolonie Plymouth, in de huidige staat Massachusetts, legden zij als de eerste kolonisten de grondslag voor New England. Hun nederzetting was de tweede Engelse vestiging in Noord-Amerika. In het eerste jaar stierf ruim de helft van de kolonisten, en zonder de hulp van Indianen was het avontuur zeker mislukt. Onder leiding van William Bradford werd de kolonie een succes en zou model staan voor de federatieve republiek (1776).

Bradford heeft zijn verhaal opgetekend in het manuscript "Of Plimoth Plantation". Het lijkt of er meer Amerikanen zijn die Delfshaven kennen dan Nederlanders. Veel bewoners van de Verenigde Staten brengen een bezoek aan Delfshaven om te zien vanwaar hun beroemde Leidse voorvaderen hun zeereis naar de Nieuwe Wereld zijn begonnen.

De Pilgrims en hun (anders-gelovige) reisgenoten ondertekenen het Mayflower Compact voor de kust van Provincetown, Massachusetts in 1620. Paneelschilderij in olie en tempera, 1939

voetnoot *)
Een ander versie van de aanleiding tot de emigratie van deze puriteinse afsplitsing vertelt dat niet zijzelf structureel werden vervolgd, maar, vanuit hun extremistische opvattingen, juist eisten dat de Church of England andere gelovigen zou gaan vervolgen, die niet streng genoeg in de leer zouden zijn. De kerk gaf hieraan echter geen gehoor. Pas nadat ze hardnekkig pamfletten tegen de staatskerk bleven verspreiden begonnen de problemen. De onenigheid met de staatskerk op dit punt deed een aantal van hen, na wat omzwervingen, uiteindelijk besluiten een eigen christen-fundamentalistische staat op te richten in de Nieuwe Wereld. Niet alleen de naar Nederland uitgeweken groep ondernam dat avontuur, maar ook de groep blijkbaar nog relatief vrij en onbekommerd in Engeland wonende puriteinen. Toen na problemen met de zeewaardigheid van de Speedwell een deel van de groep in Plymoth, Engeland afhaakte, reisden die zonder problemen naar vrienden in Londen.

NB: Dit was overigens in dezelfde periode dat ook protestant Nederland weer eens was verwikkeld in een godsdiensttwist, nu tussen de "rekkelijken" (remonstranten) en "preciezen" (contraremonstranten).

Achter de kerk is een presentatie over de Pelgrims. Het gebouwtje dateert van 1890. Het Pilgrimfathers memorial heeft als naam: “Eben Haëzer”. Deze naam komt voort uit de Bijbel. Nadat het volk van Israël de Filistijnen versloeg, richtte Samuël uit dankbaarheid een steen op: “de steen der hulp”; de vertaling uit het Herbreeuws voor “Eben Haëzer”. Samuel sprak toen: “tot hier heeft de Heer ons geholpen”. Ook de Pelgims hebben zo'n steen "nagelaten": Plymouth Rock, op de plaats waar ze in Amerika aan wal zijn gegaan.

Update 2020

Vernieuwde Pilgrim Presentation in de Ankie Verbeek Ohr zaal
Onlangs heb ik als vormgever met historische kennis van Delfshaven meegewerkt aan het realiseren van de vernieuwde expositie, vallend onder de Stichting Beheer en Exploitatie Oude of Pelgrimvaderskerk.

"... but they knew they weer pilgrims", schreef William Bradford in een bespiegeling over de vele mannen, vrouwen en kinderen van hun groep die waren overleden tijdens de reis en het zware jaar dat daarop volgde. Hij concludeerde daarmee dat migratie nu eenmaal tragische consequenties kan hebben. Nadat velen hun voorbeeld volgden bleek dat migratie op grote schaal ook verregaande consequenties kent voor anderen: de autochtone bevolking en hun eigen cultuur. In het onderhavige geval waren dat al de volkeren die we "de Indianen" plegen te noemen. Kunnen, nee móeten hier lessen uit worden geleerd, en zo ja welke?

In de vernieuwde expositie maakt de bezoeker kennis met het verhaal van Pilgrim Fathers, het verblijf in Nederland en hun bijzondere reis naar, en vestiging in, het huidige Amerika. De belangrijkste bronnen waren brieven van de Pilgrims zelf. De feiten zoals die bekend zijn, zonder oordeel of voorbehoud. Ook wordt de interessante relatie tussen de USA en Nederland - en met name Delfshaven - via de historie van de Pilgrim Fathers belicht.

Aanvullend is er een interactief en educatief onderdeel dat zich verdiept in de consequenties en gevolgen van cumulatieve migratie en hoe dit in de USA is verlopen tot op de huidige dag. Hierover zijn discussies mogelijk, ook hoe is dit is te vertalen naar de Europese situatie. De opzet is om bij dit onderdeel in de toekomst samenwerking te vinden met diverse universiteiten.

NB: het interactieve deel is vanwege de Covid 19 maatregelen voorlopig nog niet actief.



Twintigste-eeuwse restauraties van de kerk vonden plaats tussen 1934-1937 en 1958-1959. In 1990 kreeg de kerk een nieuw carillon. De kerk werd in 1992 overgedragen aan de Stichting Oude Hollandse Kerken te Leiden. Toen is er ook weer begonnen met een grondige restauratie.In 2017 werd de kerk inclusief de ondergrond en aanbouwen aangekocht door de Stichting Volkskracht.en is vervolgens de Stichting Beheer en Exploitatie van de Oude of Pelgrimvaderskerk opgericht voor uitvoerende taken.

Historisch Delfshaven: Kerk op Koninginnedeag 2004

Boven en onder: Foto's van het interieur



Als we deze kerk, ondanks de ingrijpende verbouwingen en aanpassingen in de 16e eeuw en 1761, nog steeds mogen beschouwen als in wezen dezelfde als de in 1417 gebouwde St.-Anthonys kapel, is dit niet allen de oudste kerk, maar zelfs het oudste gebouw van Rotterdam!

Historisch Delfshaven: Pelgrimvaders Kerk

Op de foto het zicht op de Havenstraat, de voormalige zeedijk, vanaf de Pieter de Hoochbrug. Daarachter, dus een stuk lager want buitendijks, zien we het transept en de klokketoren van de kerk. Het water op de voorgrond is de Coolhaven, net als bij de bovenste foto. Hieronder een foto die ik heb genomen vanaf de Havenstraat. Het voorste gebouw is de Ankie Verbeek-Ohr zaal, bekend als het Pelgrimvadersmuseum "Eben Haëzer".

Historisch Delfshaven: Pelgrimvaders Kerk

Hieronder twee foto's vanuit de Kerksteeg ter hoogte van het Heynhuis: de zijbeuk met één van de grote gebrandschilderde ramen en een foto van de kerktoren. Met rechts het Pelgrimvadersmuseum.

De Pelgimvaderskerk vanuit de Kerksteeg

De toren van de Pelgimskerk vanuit de Kerksteek

Via de websiteGoogle Maps is Delfshaven ook vanuit de ruimte te bewonderen op verrassend scherpe satelietfoto's. Het verschaft ons een aardige indruk van de kruisvorm en afmeting van de Pelgimvaderskerk.

Historisch Delfshaven: Pelgrimvaders KerkOostzijde Kolk via Google maps

Lees meer over de BOUWHISTORIE van deze kerk.

De Oude of Pelgrimvaderskerk heeft zelf ook een website.

 


legal disclaimer terug naar het erfgoed-overzicht
TOP

©   J.G. Smits Delfshaven 2003