Wie vanuit het centrum langs de Coolhaven naar
Delfshaven loopt zal kunnen zien hoe de een oude
kerk met een houten klokketoren nog steeds het beeld
aan de horizon bepaalt van dit unieke stukje Rotterdam.
In 1417 stond op dezelfde plek en op dezelfde muren de Sint Antonyskapel. Deze kreeg een apart “Clockhuijs”. Tussen
het klokhuis, met een luidklok uit 1464, en de kapel
stonden destijds twee kleine gebouwtjes. In de loop
der eeuwen groeide uit dit gebedshuis via een aantal verbouwingen uit tot de huidige Pelgrimvaderskerk. Tot halverwege de vorige eeuw was "Oude Kerk" nog de meest gebruikte benaming.
Uit het boek "Beschrijving en geschiedenis
van Delfshaven, benevens van Schoonderloo en Slot
Spange" van F.J. Kleijn, uitgegeven door Joh.
L. van der Pauwert in 1873:
"Hertog Willem van Beijeren
gaf zijne toestemming, verklarende in een brief,
geteekend en bezegeld in
den Haag, den 28sten Augustus 1416, dat Hij voor
zich en Zijne nakomelingen, veroorloofde en consenteerde,
dat de stad Delft uit eigen erve en goederen mogt
vestigen, inrichten en beschenken eene eeuwige Kapel
op de Nieuwe haven ter Eere Gods, zijne gezegende
Moeder Maria en de heilige St. Anthonij, de ordonnantiën,
stichting en voorschriften geheel aan de Stad Delft
overlatende ten eewigen dagen, zonder eenig recht
voor zich of zijne nakomelingen".
Hij beschrijft verder dat de Kapel in 1417 gereed
was en dat Philips Jan Willemszoon door de Bisschop
van Utrecht tot kapelaan werd benoemd. (met
dank aan dhr. S.E. Hoek, vriend van de Oude- of
Pelgrimvaderskerk)
Lees meer over de bouwgeschiedenis van deze kerk 
Meer dan anderhalve eeuw bleef het kerkje in rooms-katholieke
handen, tot in 1572 de beeldenstorm ook de St. Anthonyskapel
bereikte. De reformatorische denkbeelden van Luther
en Calvijn wonnen meer en meer terrein. Na het vertrek
van de Spaanse troepen uit Delfshaven koos de Delftse
overheid openlijk partij voor de hervormde leer
en werd de oude St.-Anthoniuskapel aan de hervormden
toegewezen. Op 29 september 1574 werd de eerste
predikant, Ds. Cornelis Christiaanszoon, aangesteld
in de nieuw gevormde Nederlands
 Hervormde Kerk. De voorgevel
van de huidige kerk dateert uit 1761. In dat
jaar werd de gevel gerestaureerd in de zogeheten régencestijl: régence was een stijl in de Franse
kunst tussen de stijl van Lodewijk de 14e
en de rococo. Het middenschip en transept
werden bij die gelegenheid drie en een halve
meter verhoogd teneinde de kerkgangers meer lucht te geven. In de winter werden er veel voetenstoven gebruikt en dat leidde onder het lage dak regelmatig tot flauwvallende gelovigen.
Boven de vernieuwde voorgevel
bouwde men het houten torentje.
De windwijzer stelt een gekroonde haring voor.
De Pelgrimvaders-kerk is een laat-gotische
kruiskerk met driebeukig middenschip.
Aan de voorgevel van de kerk is een bronzen
plaat te zien met daarop in het Nederlands
en Engels de vermelding dat op 1 augustus
1620 de Pilgrimfathers uit Delfshaven vertrokken
voor hun reis naar Amerika. De Pilgrimfathers
waren een afgesplitste groep engelse puriteinen die hier
in Delfshaven de laatste nacht hebben doorgebracht
en gezamenlijk in gebed gingen alvorens
de gevaarlijke oversteek naar Amerika te wagen. Een
gebeurtenis die Delfshaven en ook de "Pilgrimfathers
Church" internale bekendheid heeft bezorgd.
In de kerk is een gebrandschilderd raam te bewonderen
met de “speedwell”, gedateerd 22 juli
1620. Dit betekent niet dat er twee groepen pelgrims
zijn vertrokken naar Amerika. De verschillende
data houden verband met het gebruik van de Juliaanse
kalender (Julius Caesar) en de Gregoriaanse kalender
(Paus Gregorius XIII). Deze laatste is ingevoerd
in 1582 en wordt nu nog steeds gebruikt.
|
Pelgrimvaders
Delfshaven geniet internationale bekendheid
door de Pilgrim Fathers (Pelgrimvaders). Deze
groep afgescheiden protestanten (die zels de puriteinen niet gelovig genoeg achtten)
was in 1607-1608 onder leiding van John Robinson
en William Brewster uit Engeland gevlucht
waar zij, volgens eigen zeggen )*, vervolgd werden door de Anglicaanse kerk die onder het gezag stond van de kroon.
Zij vertrokken uit hun woonplaats Scrooby
in Nottinghamshire naar Amsterdam, om zich
vervolgens in Leiden te vestigen. Ze konden
weliswaar in vrijheid hun godsdienst uitoefenen,
maar als vreemdelingen waren ze niet vrij
om elk beroep uit te oefenen en stonden onderaan
de maatschappelijke ladder. Ze spraken en schreven uitsluitend Engels en bewogen zich nauwelijks buiten hun eigen gemeenschap.
Nadat de financiële
reserves opraakten verkeerde een deel van hen in armoedige omstandigheden.
In 1620 besloot men naar Amerika te vertrekken.
Dertig leden van de Leidse groep vertrokken onder leiding van William Bradford op 22 juli met
het schip Speedwell uit Delfshaven naar hun tussenstop in Engeland. Op -of aan- de Delfshavense kade nabij de St. Anthoniskapel (die vermoedelijk na 1574 door de protestante gemeente gewoon de Kerk werd genoemd) hebben zij een gebedsdienst gehouden om Gods zegen te vragen voor de reis. Vermoedelijk niet in de kerk zelf, want ze waren tenslotte van een "ander geloof".
De Pilgrims voegden
zich in Engeland bij een andere groep gelovigen en andere reizigers (strangers) en vertrokken
op 5 augustus 1620 met de Speedwell en de Mayflower vanuit Southampton richting Virginia. De in Holland
gekochte Speedwell bleek echter verre van zeewaardig. Ze keerden terug naar de haven, waar de Speedwell niet te repareren bleek. Op 6 september vertrokken de Puriteinen gezamenlijk op de Mayflower naar Noord-Amerika,.
Vertrek van de puriteinen uit de Haven van Delft (Delfshaven) om zich bij de Mayflower te voegen in 1620.
Adam van Breen (Amsterdam, 1585 - Noorwegen, na 1642) - H. Terry-Engell Gallery, London
Op 21 november 1620, nog aan boord van het
schip, sloten zij een onderling verdrag, het
"Mayflower Compact", om hun toekomstige
bestuur te regelen.
Dat wordt wel beschouwd als de eerste democratische
staatsregeling en grondslag van Amerikaanse
vrijheden. De Pelgrimvaders waren in beginsel
inderdaad dragers van het idee van de rechten
van de vrije mens, maar het verdrag betrof
het vestigen van een gezag van godsdienstige
en daarmee niet van zuiver democratische aard.
De aankomst was op 22 december 1620. Met het
stichten van hun kolonie Plymouth, in de huidige
staat Massachusetts, legden zij als de eerste
kolonisten de grondslag voor New England.
Hun nederzetting was de tweede Engelse vestiging
in Noord-Amerika. In het eerste jaar stierf
ruim de helft van de kolonisten, en zonder
de hulp van Indianen was het avontuur zeker
mislukt. Onder leiding van William Bradford
werd de kolonie een succes en zou model staan
voor de federatieve republiek (1776).
Bradford heeft zijn verhaal opgetekend in het manuscript "Of Plimoth Plantation". Het lijkt of er meer Amerikanen zijn die Delfshaven kennen dan Nederlanders. Veel bewoners van de Verenigde Staten brengen
een bezoek aan Delfshaven om te zien vanwaar
hun beroemde Leidse voorvaderen hun zeereis naar
de Nieuwe Wereld zijn begonnen.
De Pilgrims en hun (anders-gelovige) reisgenoten ondertekenen het Mayflower Compact voor de kust van Provincetown, Massachusetts in 1620.
Paneelschilderij in olie en tempera, 1939
voetnoot *)
Een ander versie van de aanleiding tot de emigratie van deze puriteinse afsplitsing vertelt dat niet zijzelf structureel werden vervolgd, maar, vanuit hun extremistische opvattingen, juist eisten dat de Church of England andere gelovigen zou gaan vervolgen, die niet streng genoeg in de leer zouden zijn. De kerk gaf hieraan echter geen gehoor. Pas nadat ze hardnekkig pamfletten tegen de staatskerk bleven verspreiden begonnen de problemen. De onenigheid met de staatskerk op dit punt deed een aantal van hen, na wat omzwervingen, uiteindelijk besluiten een eigen christen-fundamentalistische staat op te richten in de Nieuwe Wereld. Niet alleen de naar Nederland uitgeweken groep ondernam dat avontuur, maar ook de groep blijkbaar nog relatief vrij en onbekommerd in Engeland wonende puriteinen. Toen na problemen met de zeewaardigheid van de Speedwell een deel van de groep in Plymoth, Engeland afhaakte, reisden die zonder problemen naar vrienden in Londen.
NB: Dit was overigens in dezelfde periode dat ook protestant Nederland weer eens was verwikkeld in een godsdiensttwist, nu tussen de "rekkelijken" (remonstranten) en "preciezen" (contraremonstranten).
|
Achter de kerk is een presentatie over de Pelgrims. Het gebouwtje dateert van 1890. Het Pilgrimfathers memorial heeft als naam: “Eben Haëzer”. Deze naam komt voort uit de Bijbel. Nadat het volk van Israël de Filistijnen versloeg, richtte Samuël uit dankbaarheid een steen op: “de steen der hulp”; de vertaling uit het Herbreeuws voor “Eben Haëzer”. Samuel sprak toen: “tot hier heeft de Heer ons geholpen”. Ook de Pelgims hebben zo'n steen "nagelaten": Plymouth Rock, op de plaats waar ze in Amerika aan wal zijn gegaan.
Update 2020
Vernieuwde Pilgrim Presentation in de Ankie Verbeek Ohr zaal
Onlangs heb ik als vormgever met historische kennis van Delfshaven meegewerkt aan het realiseren van de vernieuwde expositie, vallend onder de Stichting Beheer en Exploitatie Oude of Pelgrimvaderskerk.
"... but they knew they weer pilgrims", schreef William Bradford in een bespiegeling over de vele mannen, vrouwen en kinderen van hun groep die waren overleden tijdens de reis en het zware jaar dat daarop volgde. Hij concludeerde daarmee dat migratie nu eenmaal tragische consequenties kan hebben. Nadat velen hun voorbeeld volgden bleek dat migratie op grote schaal ook verregaande consequenties kent voor anderen: de autochtone bevolking en hun eigen cultuur. In het onderhavige geval waren dat al de volkeren die we "de Indianen" plegen te noemen. Kunnen, nee móeten hier lessen uit worden geleerd, en zo ja welke?
In de vernieuwde expositie maakt de bezoeker kennis met het verhaal van Pilgrim Fathers, het verblijf in Nederland en hun bijzondere reis naar, en vestiging in, het huidige Amerika. De belangrijkste bronnen waren brieven van de Pilgrims zelf. De feiten zoals die bekend zijn, zonder oordeel of voorbehoud. Ook wordt de interessante relatie tussen de USA en Nederland - en met name Delfshaven - via de historie van de Pilgrim Fathers belicht.
Aanvullend is er een interactief en educatief onderdeel dat zich verdiept in de consequenties en gevolgen van cumulatieve migratie en hoe dit in de USA is verlopen tot op de huidige dag. Hierover zijn discussies mogelijk, ook hoe is dit is te vertalen naar de Europese situatie. De opzet is om bij dit onderdeel in de toekomst samenwerking te vinden met diverse universiteiten.
NB: het interactieve deel is vanwege de Covid 19 maatregelen voorlopig nog niet actief.
|
Twintigste-eeuwse restauraties van de kerk vonden plaats tussen
1934-1937 en 1958-1959. In 1990 kreeg de kerk
een nieuw carillon. De kerk werd in 1992 overgedragen
aan de Stichting Oude Hollandse Kerken te Leiden.
Toen is er ook weer begonnen met een grondige
restauratie.In 2017 werd de kerk inclusief de ondergrond en aanbouwen aangekocht door de Stichting Volkskracht.en is vervolgens de Stichting Beheer en Exploitatie van de Oude of Pelgrimvaderskerk opgericht voor uitvoerende taken.
Boven en onder: Foto's van het interieur
Als we deze kerk, ondanks de ingrijpende verbouwingen en aanpassingen
in de 16e eeuw en 1761, nog steeds mogen beschouwen als in wezen dezelfde
als de in 1417 gebouwde St.-Anthonys kapel, is dit niet allen de
oudste kerk, maar zelfs het oudste gebouw van
Rotterdam!
Op de foto het zicht op de Havenstraat, de voormalige
zeedijk, vanaf de Pieter de Hoochbrug. Daarachter,
dus een stuk lager want buitendijks, zien we het
transept en de klokketoren van de kerk.
Het water op de voorgrond is de Coolhaven, net
als bij de bovenste foto. Hieronder een foto die
ik heb genomen vanaf de Havenstraat. Het voorste gebouw
is de Ankie Verbeek-Ohr zaal, bekend als het Pelgrimvadersmuseum "Eben Haëzer".
Hieronder twee foto's vanuit de Kerksteeg ter hoogte van het Heynhuis: de zijbeuk met één van de grote gebrandschilderde ramen en een foto van de kerktoren. Met rechts het Pelgrimvadersmuseum.
Via de websiteGoogle Maps is Delfshaven ook vanuit de ruimte te bewonderen op verrassend scherpe satelietfoto's. Het verschaft ons een aardige indruk van de kruisvorm en afmeting van de Pelgimvaderskerk.
Lees meer over de BOUWHISTORIE van deze kerk.
De Oude of Pelgrimvaderskerk heeft zelf ook een website. |
terug naar het erfgoed-overzicht